Strona korzysta z plików cookies w celu realizacji usług i zgodnie z Polityką prywatności. Możesz określić warunki przechowywania lub dostępu do plików cookies w Twojej przeglądarce. Zamknij Zamknij

Kamienny Dwór – dawny majątek Aleksandry Piłsudskiej

31 marca 1963 roku w Londynie zmarła Aleksandra Piłsudska, druga żona Marszałka Józefa Piłsudskiego. W związku z sześćdziesiątą rocznicą jej śmierci, Sejm RP mocą uchwały włączył wdowę po Marszałku do grona patronów roku 2023 (dla przypomnienia, pozostałymi patronami są: Wojciech Korfanty, Paweł Edmund Strzelecki, Aleksander Fredro, Maurycy Mochnacki, Jadwiga Zamoyska i Jerzy Nowosielski). Jest to doskonała okazja, by nieco przybliżyć postać tej działaczki socjalistycznej i niepodległościowej, a przede wszystkim – jej związki z Podlasiem (ze szczególnym uwzględnieniem pobliskiego, bo oddalonego o niecałe pięćdziesiąt kilometrów od Białegostoku, tytułowego Kamiennego Dworu).

Aleksandra urodziła się 12 grudnia 1882 roku w Suwałkach, w domu urzędnika magistrackiego Piotra Pawła Szczerbińskiego i jego żony Julii (oboje byli suwalczanami). Niestety, już w wieku 14 lat została sierotą (w 1894 r. zmarła matka, a dwa lata później również i ojciec), a jej wychowaniem zajęła się Karolina Zahorska, babcia ze strony matki. Edukację pobierała w Suwałkach, by później – po przeniesieniu się do Warszawy – podjąć studia na tzw. Uniwersytecie Latającym (tajnej uczelni). W 1904 roku wstąpiła w szeregi PPS, rozpoczynając konspiracyjny okres swojego życia. Aleksandra Szczerbińska brała udział w licznych akcjach bojowych organizacji (m.in. w najbardziej chyba śmiałym ataku na rosyjski pociąg pocztowy, znanym jako akcja pod Bezdanami). W czasie I wojny światowej służyła w Legionach Polskich, gdzie – w ramach służby kurierskiej I Brygady Legionów Polskich – została komendantką kurierek legionowych. Po rozwiązaniu formacji kuriersko-wywiadowczej ponownie włączyła się w nurt pracy konspiracyjnej (działała w POW, współpracowała ze Związkiem Strzeleckim), aresztowana przez władze niemieckie i internowana w obozie w Szczypiornie. Pod koniec 1916 roku przeniosła się do Warszawy, gdzie podjęła pracę biurową, nie rezygnując jednak z tajnej działalności niepodległościowej.

Józefa Piłsudskiego Aleksandra poznała mniej więcej w połowie 1906 roku, z czasem ich współpraca się zacieśniała (akcja pod Bezdanami, Legiony Polskie), by ostatecznie przerodzić się w relację osobistą. Przeżywający już od jakiegoś czasu kłopoty małżeńskie przyszły Marszałek nie mógł jednak oficjalnie związać się z Aleksandrą, gdyż jego pierwsza żona, Maria, nie zgadzała się na rozwód. Z nieformalnego związku Józefa i Aleksandry na świat przyszły dwie córki: Wanda (ur. 1918) i Jadwiga (ur. 1920). Do ślubu doszło dopiero po kilkunastu latach znajomości, miał on miejsce w Belwederze 25 października 1921 roku i odbył się po śmierci pierwszej żony Piłsudskiego. Przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego Aleksandra prowadziła aktywną działalność społeczną (pozyskiwała finanse na opiekę nad sierotami, była przewodniczącą Stowarzyszenia „Rodzina Wojskowa”, należała do Unii Obrończyń Ojczyzny, czy do obywatelskiego Komitetu Akcji Pomocy Zimowej – przy okazji tej działalności kilkukrotnie wizytowała białostocki oddział Komitetu).

Po wybuchu II wojny światowej wraz z córkami ewakuowała się najpierw do Wilna, później Kowna i Rygi, skąd przedostała się do Szwecji i dalej – do Londynu. Tam też zmarła 31 marca 1963 roku, pochowana została na cmentarzu North Sheen (w 1992 r. jej prochy przeniesiono na Cmentarz Powązkowski w Warszawie).

Kamienny Dwór, natomiast, to założenie dworskie, powstałe na bazie wcześniejszego folwarku dóbr Wólki Pietkowskiej, które w 1935 roku kupiła wdowa po Marszałku Aleksandra. Dobra te mają długą historię, pierwszy dwór istniał już bowiem w XVII wieku, później majątkiem zarządzała stosunkowo zamożna rodzina Kuczyńskich, by następnie przekazać go we władanie Starzeńskim (to oni pod koniec XVIII w. wznieśli zachowany do dziś drewniany lamus oraz wybudowali dwór, dziś zwany starym). W drugiej połowie XIX wieku majątek przeszedł w ręce rodziny Kosińskich, którzy postawili na produkcję sadowniczo-ogrodniczą (powiększyli areał, ogrodzili przynależne do majątku sady kamiennym murem, skąd najprawdopodobniej wzięła się jego późniejsza nazwa). Jednak okres prosperity dóbr minął, a wielki kryzys gospodarczy początku lat trzydziestych XX wieku dotknął również i produkcję rolną. W 1932 roku Bank Włościański przejął od ówczesnego właściciela Mariana Kosińskiego zadłużony majątek i trzy lata później wystawił go na licytację. W ten właśnie sposób przeszedł on w ręce Aleksandry Piłsudskiej.

 Panie Piłsudskie (Aleksandra zazwyczaj odwiedzała swoje włości w towarzystwie córek) nie mieszkały w dworze na stałe, stanowił on raczej letnią rezydencję – miejsce odpoczynku, kontaktu z naturą. W imieniu właścicielki dobrami zarządzał Aleksander Zint, były legionista. W latach 1936-1937 w majątku wzniesiono murowaną rezydencję (dziś zwaną nowym dworem), według projektu Zygmunta Protassewicza – inżyniera i porucznika WP, a prywatnie męża aktorki Jadwigi Smosarskiej. W czasie II wojny światowej dobrami zarządzały władze okupacyjne, najpierw Rosjanie, a od lata 1941 r. – Niemcy. Przez cały ten okres majątek działał na potrzeby produkcji rolnej.

 Po wojnie, w myśl Dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6.IX.1944 r., majątek został przejęty na cele reformy rolnej. 24 grudnia 1944 Komisja Klasyfikacyjno-Szacunkowa dokonała klasyfikacji i oszacowania gruntów wchodzących w skład dóbr Kamienny Dwór, podlegających parcelacji. Zgodnie z protokołem przejęcia majątku na cele reformy rolnej, jego obszar obejmował łącznie ponad 523 hektary, z czego 272 ha stanowiły grunty orne, kolejne 200 ha – lasy, 20 ha – szkółki drzew owocowych, 13 ha – łąki, pozostała część przeznaczona była na pastwiska, nieużytki, i stawy. Zabudowania, zachowane na terenie majątku, składały się według wspomnianego protokołu z: pałacu murowanego, krytego gontem o powierzchni ok. 315 m² (obiekt w stanie bardzo dobrym), drewnianego domu administracyjnego (w stanie dobrym), drewnianego domu mieszkalnego, magazynu, stajni, obory, dwóch stodół i murowanej lodowni. W lutym 1946 roku 47 hektarów, wchodzących w skład majątku, zostało rozparcelowanych i przekazanych w zarząd trzydziestu okolicznych rolników. Resztę ziem przeznaczono na cele naukowo-badawcze i hodowlane, przez co nie podlegała dalszej parcelacji.

 Majątek wchodził w skład struktury Państwowych Gospodarstw Rolnych, a następnie – na początku lat dziewięćdziesiątych – przeszedł pod zarząd Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, dziś pozostaje w rękach prywatnych.

 

Opracowano na podstawie:

APB, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku, sygn. 107-111 i 191.

Markiewicz M., Powojenne losy ziemiaństwa na Białostocczyźnie, [w:] „Biuletyn IPN”, nr 3/2011, s. 59-61.

Sas-Jaworski A., Podlaskie ślady po Krzysztofie Kluku, Jakubie Falkowskim i rodzinie Piłsudskich, [w:] „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, t. 46, nr 3 z 2001 r., s. 244-254.

Serwis internetowy Narodowego Instytutu Dziedzictwa (zabytek.pl), dostęp: 30.03.2023 r.

Strona internetowa Gminy Wyszki, dostęp z 30.03.2023 r.

Metryczka

Metryczka
Wytworzono:2023-04-04 10:19przez:
Opublikowano:2023-04-04 00:00przez: Jarosław Jasiński
Zmodyfikowano:2023-04-04 10:22przez: Jarosław Jasiński
Podmiot udostępniający:
Odwiedziny:1806

Rejestr zmian

  • [2023-04-04 10:22:44]Jarosław Jasiński4.04.2023
  • [2023-04-04 10:22:21]Jarosław Jasiński4.04.2023
  • [2023-04-04 10:16:53]Jarosław Jasiński4.04.2023