1897 - Spis powszechny w Imperium Rosyjskim.

Wyniki dla powiatu bielskiego, guberni grodzieńskiej.

Spis z lat 1896 – 1897 był pierwszym i jedynym spisem powszechnym, który został przeprowadzony w Imperium Rosyjskim. Następny spis planowano na 1915 rok, ale z powodu działań wojennych związanych z wybuchem pierwszej wojny światowej oraz napiętej sytuacji społeczno-gospodarczej wewnątrz kraju, nie został on przeprowadzony. Celem spisu było zebranie informacji statystycznych o ludności Imperium Rosyjskiego.

Projekt spisu w Imperium Rosyjskim został opracowany przez szefa Centralnego Biura Statystycznego, Piotra Selenowa, a zatwierdzony przez cara Mikołaja II w 1895 roku. Spis przeprowadzono w dwóch etapach. Pierwszy etap zrealizowano w terminie od grudnia 1896 r. do stycznia 1897 r. Objął on żołnierzy, księży i nauczycieli. W drugim etapie planowanym na 28 stycznia komisarze spisowi odwiedzili wszystkie gospodarstwa domowe. Ostateczne opracowanie wyników spisu ukończono w 1905 r. W sumie wydano 119 tomów, które obejmowały wyniki z wszystkich 89 guberni Imperium.

Do spisu przygotowano różne formy formularzy. W zależności od pięciu grup poddanych opracowano następujące formanty: Formant A – dla chłopów i robotników wiejskich; Formant B –dla właścicieli ziemskich; Formant V dla mieszkańców miast. Osobne formanty przeznaczono również dla żołnierzy, duchowieństwa czy uczniów mieszkających na stancjach. Formularz składał się z następujących rubryk: Ulica/adres (w wypadku ludności spisanej w formacie A i B była to nazwa miejscowości, a w wypadku formatu V był to pełny adres), dom (imię i nazwisko osoby będącej właścicielem nieruchomości), liczba domowników, stopień pokrewieństwa w stosunku do głowy rodziny, nazwisko domownika, inne używane nazwisko, imię i nazwisko ojca, wiek (w dniu przeprowadzenia spisu), miejsce urodzenia i miejsce pochodzenia¹⁾, miejsce rejestracji (miejsce, w którym zdarzenie zostało zarejestrowane inaczej miejsce spisowe), zawód, wyznanie, język ojczysty.

Po zakończeniu spisu sporządzano trzy kopie arkuszy spisowych. Dwie kopie były wysyłane do miast gubernialnych. Natomiast jedną kopię przesyłano do Centralnej Komicji w Sankt Petersburgu. Po opracowaniu danych z arkuszy spisowych przez Centralną Komisję, wszystkie kopie arkuszy spisowych były niszczone.

W Archiwum Państwowym znajduje się zespół o nazwie: Bielska powiatowa komisja spisowa. W skład tego zespołu wchodzi tylko jedna jednostka archiwalna, w której znajduje się głównie korespondencja prowadzona między komisją spisową a gubernatorem grodzieńskim. Ponadto jednostka zawiera zestawienia tabelaryczne dotyczące ilości mieszkańców (w podziale na kobiety i mężczyzny) w poszczególnych miejscowościach powiatu (według podziału na wsie (sieło), gminy (wołosti), oraz miasta.

Poniższe zestawienie przedstawia podział ludności powiatu ze względu na miejsce zamieszkania i płeć:

Żr.: Bielska powiatowa komisja spisowa, sygn. 1, k. 51.

Żr.: Bielska powiatowa komisja spisowa, sygn. 1, k. 51v.

Powyższa ludność mieszkała w 10. miastach i 608. wsiach i folwarkach. W powiecie według spisu liczba mieszkańców była szacowana na 161 371 osób. Do największych miast należały: Bielsk, Siemiatycze i Ciechanowiec. Niestety analizowane źródło nie podaje struktury narodowościowej powiatu.

Ludwik Czarkowski, autor wielu prac historycznych i etnograficznych na temat Podlasia, w jednej ze swoich publikacji, powołując się na informacje zawarte w Pamiatnuj Koniżke Grodnienskoj Guberni za rok 1905 dokonał zestawienia struktury narodowościowo-wyznaniowej powiatu, która opierała się na wynikach spisu z 1897 roku.

W całej guberni grodzieńskiej liczba Polaków szacowana była ma 168 605 osób, co stanowiło zaledwie 10,4% ogólnej liczby ludności.

Zdaniem Czarkowskiego spis nie można uznać pod względem narodowościowym za zgodny ze stanem faktycznym. Komisarzami spisowymi byli w większości pisarze ludowi, nauczyciele, czyli pracownicy administracji lokalnej, którą w większości stanowili Rosjanie bądź Rusini. Zgodnie z wytycznymi urzędnicy starali się zaniżyć ilość Polaków. Świadczyć mogą o tym znaczne rozbieżności między liczbą katolików a deklaracją narodowości polskiej. Rozbieżności te sięgały około 3 tys., gdyż o tyle liczba katolików była wyższa od liczby osób, które identyfikowały się z narodowością polską. Być może na taki wynik wpłynęła polityka rusyfikacyjna zaborcy represjonującą różnymi metodami Polaków.
 

Opracował L. Czarkowski, Powiat bielski w guberni grodzieńskiej, [w:] Bielsk Podlaski. Studia i materiały do dziejów miasta, pod red. Z. Romaniuka, Bielsk Podlaski 1999, s. 146 – 147.

Janusz Danieluk

APB, Wydruk ukazu senatu dotyczący wyznaczenia terminu pierwszego powszechnego spisu w Imperium Rosyjskim na 28 stycznia 1897 roku, sygnowany przez Mikołaja II, Bielska Komisja Spisowa, sygn. 1, k. 183.

APB, Wizerunek zatwierdzonych odznaczeń dla rachmistrzów ochotników biorących udział w spisie powszechnym z 1897 roku., Bielska Komisja spisowa, sygn. 1, k. 148-148v.