100. rocznica powołania ARCHIWUM PAŃSTWOWEGO W ŁOMŻY

Archiwum Państwowe w Łomży zostało powołane 7 lutego 1920 roku rozporządzeniem Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.[1] Na podstawie zachowanego materiału trudno ustalić dokładną datę rozpoczęcia jego działalności , ale  prawdopodobnie na przełomie lat 1920/1921. Potwierdzoną datą jest 15 marzec 1921 roku, tj. data zatrudnienia w Archiwum Państwowym w Łomży Władysława Prawdzika, kierownika Archiwum[2]



[1] AAN, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego

[2] AAN, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, sygn.5158, k.2

 

Działalność archiwów państwowych w okresie międzywojennym regulował Dekret z dnia 7 lutego 1919 roku o organizacji archiwów państwowych i opiece nad archiwaliami.[1] Dekret ten powoływał Wydział Archiwów Państwowych przy Ministrze Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, który to Wydział sprawował bezpośredni nadzór nad archiwami państwowymi. /Dziennik Praw, nr 14, poz.182/.  Opierając się na „Dekrecie...” opracowano szereg przepisów normujących wewnętrzną organizację archiwów. Już w 1919 roku ukazały się „Wskazówki dotyczące urządzenia archiwów”, a w ślad za nimi regulamin pracowni naukowych i regulamin o opracowywaniu archiwaliów. W tym samym roku wyszły jeszcze przepisy o prowadzeniu biurowości w archiwach i o korzystaniu  z archiwaliów.

Archiwum Państwowe w Łomży mieściło się, przy ul. Dwornej 18, w gmachu miejscowego Oddziału Banku Polskiego, gdzie zajmowało 5 pomieszczeń w suterenie i na parterze[2].

Kierownikiem archiwum od chwili jego powołania aż do likwidacji był Władysław Prawdzik /1897-1959/, absolwent historii Uniwersytetu Warszawskiego. Rozpoczynał pracę w stopniu djeteriusza, by przechodząc kolejne stopnie awansu zawodowego, awansować z dniem 01.04.1930 na stopień adiunkta archiwalnego. Władze archiwalne doceniając jego zasługi, po likwidacji archiwum w Łomży, przeniosły go na równorzędne stanowisko adiunkta Archiwum Akt Dawnych w Warszawie, gdzie pracował do 31 marca 1931 roku, od 01.04.1931-31.08.1932 pracował na równorzędnym stanowisku w Archiwum Skarbowym w Warszawie, by następnie objąć stanowisko dyrektora Archiwum Państwowego w Płocku[3]. Od roku 1935 aż do śmierci w 1959 roku był dyrektorem Archiwum Państwowego w Radomiu, w organizację i działalność którego wniósł ogromny wkład[4]. Prawdopodobnie był on jedynym pracownikiem Archiwum Państwowego w Łomży. O innych pracownikach nie zachowały się informacje.

Archiwum Państwowe w Łomży było jedną z najmniejszych placówek tego typu w kraju. Na jego zasób składały się dziewiętnastowieczne akta władz z obszaru guberni łomżyńskiej, zarówno te pozostawione na miejscu jak i ewakuowane po Traktacie Ryskim w 1926 roku.

W roku 1926[5] Archiwum posiadało jako główne części składowe:

  1. Akta b. Rządu Gubernialnego Łomżyńskiego;
  2. Akta b. Naczelnika Straży Ziemskiej w Łomży;
  3. Akta b. wojennego naczelnika powiatowego;
  4. Akta b. Urzędu Powiatowego Łomżyńskiego od roku 1814;
  5. Akta b. Kuratora Trzeźwości w Łomży;
  6. Akta b. Cerkwi Prawosławnej w Łomży;
  7. Akta byłej Inspekcji Szkolnej Powiatu Łomżyńskiego
  8. Akta b. Gimnazjum Męskiego w Łomży 1809 - 1914;
  9. Akta b. Gimnazjum Żeńskiego w Łomży 1869-1913;
  10. Akta b. Kuratora Szkół Województwa Augustowskiego 1824 – 1828;
  11. Akta b. Szkół w Sejnach i Tykocinie 1805 – 1852;
  12. Akta b. władz okupacyjnych niemieckich pow. łomżyńskiego, kolneńskiego i ostrołęckiego.

Ogólna liczba woluminów, teczek - 8 212; map 10.

Były to prawdopodobnie akta pozostawione na miejscu przez opuszczające kraj władze zaborcze, najpierw rosyjskie, a później niemieckie.

 Ewakuujące się w roku 1914 władze Guberni Łomżyńskiej, wywiozły ze sobą znaczne partie akt. Akta te po traktacie ryskim zostały  zwrócone Polsce i w roku 1926 zostały przekazane archiwum łomżyńskiemu. W zamieszczonym w „Acheionie” z 1930 wykazie materiałów archiwalnych otrzymanych przez Wydział Archiwów Państwowych z Rosji od roku 1922 do końca 1930 r.[6]  wymienione są „ akta i księgi urzędów gubernialnych, powiatowych, gminnych i miejskich byłej guberni łomżyńskiej”. Brak jednak szczegółowego ich wykazu. W drukowanych w „Archeionie” corocznych sprawozdaniach z lat 1927 – 1929 składanych przez dyrektora archiwum Wydziałowi Archiwów Państwowych, w sprawozdaniu za rok 1927, znajduje się stwierdzenie „ w roku 1927 Archiwum zajęte było porządkowaniem akt reewakuowanych  z Rosji w roku 1926”.

Wśród akt reewakuowanych były na pewno akta byłych rosyjskich zarządów powiatowych w Makowie, Węgrowie, Augustowie i Ostrołęce, wcześniej nie wymieniane, a w roku 1927 przekazane starostwom powiatowym w tych miastach[7]oraz w Wysokiem Mazowieckiem, które to akta zostały skatalogowane w Archiwum w 1928 roku. Analiza  prac prowadzonych w Archiwum, mających na celu katalogowanie akt, pozwala na stwierdzenie, że wśród akt reewakuowanych z Rosji były akta :

-          Rządu Gubernialnego,

-          Kancelarii Gubernatora,

-          Komisji likwidacyjnej urzędów państwowych b. Guberni Łomżyńskiej, sporządzone w ZSRR w latach 1917-1918,

-          Zarządu Powiatowego Łomżyńskiego,

-          Kasy Głównej Guberni Augustowskiej z lat 1845-1953.

Akta instytucji sądowych byłej Guberni Łomżyńskiej oraz Sądu Okręgowego w Łomży zwrócone Polsce, przejął w roku 1924 Sąd Okręgowy w Warszawie.

W Archiwum Państwowym w Łomży przechowywane były akta wyznania mojżeszowego miasta  Ostrołęki z lat 1850 – 1895, Szak 1826 –1833, 1845-1850, 1869-1880 i Olity 1835-1872. Według danych za rok 1928 w Archiwum znajdowało się 14 tysięcy całkowicie uporządkowanych, wpisanych do księgi inwentarzowej woluminów akt[8] Cytowane wcześniej dane podają zasób archiwum w jednostkach archiwalnych. Natomiast ostatnie zachowane dane, tj. z roku 1929 szacują zasób na 266 mb akt.9

Ustalenie wielkości zasobu archiwum łomżyńskiego nie jest w chwili obecnej możliwe. Nie zachowały się  spisy zdawczo – odbiorcze akt przekazanych po likwidacji archiwum łomżyńskiego do Archiwum Akt Dawnych w Warszawie. Spisy te wraz z całym aparatem ewidencyjnym AAD uległy zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Poza tym fachowość sporządzonego wówczas spisu budziła zastrzeżenia. Kazimierz Konarski ocenia go następująco: „ duży sięgający dziesiątków pozycji inwentarz akt gubernialnych łomżyńskich był surowym, bezkrytycznym i chaotycznym spisem akt branych przy spisywaniu kolejno do ręki tak, jak leżały zwalone na stos”.[9]

Archiwum Państwowe w Łomży zostało  zlikwidowane Zarządzeniem Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 30 sierpnia 1930 roku w sprawie likwidacji Archiwum Państwowego w Łomży[10]. Zarządzenie weszło w życie z dniem 1 października 1930 roku. Na mocy tego Zarządzenia zasób placówki wraz z inwentarzem miał być przejęty przez Archiwum Akt Dawnych w Warszawie. Również etaty  zostały przydzielone temu Archiwum[11]. W sprawozdaniu z działalności Archiwum Akt Dawnych za rok 1930[12] wymienia się, że w roku tym rozpakowano i ułożono na półkach 164 skrzynie z aktami byłego Archiwum Łomżyńskiego. Ze względu na brak miejsca w Archiwum Akt Dawnych oraz jak sądzono małe zainteresowanie aktami łomżyńskimi, umieszczono je w forcie Sokolnickiego na Żoliborzu. Fakt ten spowodował , że szczęśliwie przetrwały II wojnę światową i powstanie warszawskie. Nieznaczne straty poniosły tylko we wrześniu 1939, kiedy to pocisk wpadł przez jedyne niezabezpieczone okno i rozbił część archiwum łomżyńskiego[13].  Brak spisu zasobu, który wraz z całą registraturą AAD uległ zniszczeniu,  nie pozwala na dokładne określenie wielkości poniesionych strat. Po II wojnie światowej ocalałe akta, podobnie jak inne ocalałe akta AAD,  weszły w skład zasobu Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, skąd w latach sześćdziesiątych znaczną ich część dot. terenów, które weszły w skład woj. białostockiego, przejęło  nowopowstałe Archiwum Państwowe w Białymstoku. Pismo AGAD z13 października 1965 roku, znak: 54-4//65 wymienia 143 zespoły akt władz i urzędów byłej Guberni Łomżyńskiej, liczące 49.360 j.a., które w tym roku ma przejąć Archiwum Państwowe w Białymstoku.[14] W tych to latach część z nich / akta urzędów niższego szczebla i to nie wszystkie/ powróciła do Łomży i weszła w skład zasobu Powiatowego Archiwum Państwowego.

Drugą  ich część, dotyczącą terenów, które znalazły się w województwie warszawskim, przejęło natomiast Archiwum Państwowe miasta stołecznego Warszawy.

Nie cały zasób Archiwum Państwowego w Łomży przejęło Archiwum Akt Dawnych w Warszawie.  Archiwum Oświecenia Publicznego w Warszawie przejęło następujące zespoły akt:

-          Dyrekcja Naukowa Łomżyńska;

-          Gimnazjum Męskie w Łomży;

-          Gimnazjum Żeńskie w Łomży;

-          Szkoła Wojewódzka w Sejnach;

-          Szkoła Podwydziałowa w Tykocinie;

-          Kurator Szkół Województwa Augustowskiego[15]

Akta te, jako stanowiące zasób Archiwum Oświecenia Publicznego, wymienia również T. Manteuffel w publikacji na temat strat tego Archiwum.[16] Wraz z zagładą Archiwum Oświecenia Publicznego, również one uległy zniszczeniu.

Do Archiwum Akt Nowych w Warszawie zostały przekazane akta okupacyjnych władz niemieckich w lat 1915 – 1918 powiatów: kolneńskiego, łomżyńskiego, ostrołęckiego i szczuczyńskiego.[17] Akta te zostały wywiezione przez Niemców w czasie II wojny światowej. Część z nich powróciła po wojnie do AAN, skąd w latach sześćdziesiątych została przekazana do WAP w Białymstoku, a stamtąd ta część ocalałych akt, która dotyczyła terenów znajdujących na obszarze działania archiwum w Łomży – do Łomży.

Likwidacja Archiwum Państwowego w Łomży spowodowała przerwanie ciągłości w jego działalności, a przede wszystkim możliwość dziedziczenia zasobu po poprzednikach. Ocalały zasób Archiwum Państwowego w Łomży z lat 1920-1930 przechowywany jest obecnie w różnych archiwach, m.in. Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Archiwum Państwowym w Białymstoku, Oddziale w Ełku Archiwum Państwowego w Suwałkach, Oddziale w Pułtusku Archiwum Państwowego w Warszawie.



[1] Dziennik Praw” Nr 4 z 1919 r., s.265 – 271

[2] Archeion, t. V z 1929 , s.103

[3] AAN, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, sygn.5158, k.2

[4] H. Kisiel – „ Władysław Prawdzik  1897-2959”, „Archeion” t.XXXIII z 1960 r., s.241-242

[5] Archeion t. 1,1927,  str.26-27

[6] Archeion, t. VIII,1930,  str.22, poz.64

 

[7] ”Archeion” nr V,1929, s.48

 

[8] Archeion, t.VI-VII, 1930, s.28

[9] Kazimierz Konarski – „Archiwum Akt Dawnych w Warszawie” w „Straty...,

 t. II,PWN Warszawa 1956,  s.77

[10] Dz. U. MWRiOP z 1930 r., nr 9, poz.14

[11] / Dz. U. MWRiOP z 1930 r., nr 9, poz.14

[12] /Archeion IX, s.36

[13] Księga pamiątkowa AGAD”,PWN Warszawa 1958, s.151

[14] APŁ, Akta własne – „Scalanie i rozmieszczenie zasobu archiwalnego w latach 1953 – 1975

[15] Archeion, t.IX,1931, s.56-57

[16] Tadeusz Manteuffel – „Archiwum Oświecenia Publicznego w Warszawie” w „Straty...”,PWN Warszawa, 1956,  t. II, s.228

 

[17] Archeion, t.IX,1931, s. 57

 

Metryczka

Metryczka
Wytworzono:2020-02-17 09:11przez:
Opublikowano:2020-02-17 00:00przez: Jarosław Jasiński
Podmiot udostępniający:
Odwiedziny:3236

Rejestr zmian

  • Brak wpisów.