W wyniku przegranej kampanii wrześniowej 1939 roku, terytorium II RP podzielone zostało między III Rzeszę i Związek Sowiecki. Podpisany 28.IX.1939 r. przez obu agresorów układ ustalał linię graniczną okupowanych przez nich terenów wzdłuż rzek Bug – Narew – San. Związek Sowiecki zajął obszar 201 tys. km² z 13, 4 mln mieszkańców, który włączył do wchodzących w jego skład,  graniczących z zajętymi terenami, republik – ukraińskiej i białoruskiej. Białystok wraz z resztą woj. białostockiego (z wyjątkiem Suwalszczyzny) wszedł w skład Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej jako tzw. Zachodnia Białoruś. Bardzo szybko w mieście pojawili się funkcjonariusze NKWD, rozpoczęły się aresztowania i represje ludności. W pierwszej kolejności sowieci swoją uwagę skupili na żołnierzach, funkcjonariuszach innych służb (Policja, Służba Więzienna), urzędnikach administracji i sądownictwa, tj. na warstwach społecznych związanych z administracją II RP, środowiskach opiniotwórczych, kultury (w zasobie Archiwum Państwowego w Białymstoku znajdują się materiały potwierdzające fakt zatrzymania: Kazimierza Piotrowskiego – Wiceprezydenta Białegostoku, Józefa Ostruszki (Ostróżki) – Prezesa Sądu Okręgowego w Białymstoku, Karola Wolisza (Wolischa) – Wiceprezesa Sądu Okręgowego, Tadeusza Józefa Metza – Naczelnika I Wydziału Izby Skarbowej w Białymstoku, Jana Bolesława Stokowskiego – Naczelnego Sekretarza Sądu Okręgowego, Juliana Powojskiego – Komornika IV rewiru Sądu Grodzkiego, Romualda Banaszkiewicza – Burmistrza Starosielc i wielu innych[1]).

   Po wstępnym opanowaniu sytuacji,  władze sowieckie przystąpiły do kolejnego etapu bezwzględnego podporządkowywania ludności zajętych terenów sowieckiej administracji. Obok dotychczasowych – co prawda zakrojonych na szeroką skalę, ale jednak obejmujących poszczególne osoby, ewentualnie grupy zawodowe – aresztowań, wprowadzono kolejny, bardziej odczuwalny dla zwykłych mieszkańców regionu, środek terroru w postaci masowych akcji wysiedleńczych. Wywózki „elementu  niepewnego” w głąb ZSRS rozpoczęto od napływających licznie (w wyniku niemieckiej ofensywy) uciekinierów z Polski centralnej – tzw. bieżeńców (do końca października 1939 r. wywieziono blisko 12 tys. osób). Pierwsza masowa wywózka rodzimych mieszkańców Białegostoku miała miejsce 10–11.II.1940 r., deportowano wówczas do Tajszetu 1582 osoby (z terenu całej Białostocczyzny prawie 12 tys. osób).

   Druga, tytułowa, wywózka Białostoczan związana była z innym, niezwykle dramatycznym, punktem na mapie sowieckiego terroru – rozstrzelaniem blisko 22 tysięcy obywateli polskich – określanym powszechnie mianem zbrodni katyńskiej. 7.III.1940 r. NKWD wydało rozkaz 892/B mówiący o konieczności wysiedlenia na teren Kazachstanu rodzin wszystkich osób uznanych za szczególnie niebezpieczne, osadzonych w obozach NKWD i skazanych na rozstrzelanie (tajną uchwałą Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r.). Akcja wysiedleńcza miała być przeprowadzona z początkiem kwietnia 1940 roku. Do przygotowania całego przedsięwzięcia przystąpiono w sposób niezwykle metodyczny, opierając się na doświadczeniach pierwszej, lutowej, wywózki. Powołano tzw. trójki operacyjne, tj. trzyosobowe zespoły odpowiedzialne za zorganizowanie wysiedleń. Zgodnie z rozkazem Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych ZSRS Ławrientija Berii nr 00308 za 1940 rok, do przeprowadzenia deportacji z terenów Białostocczyzny wyznaczono, podobnie jak podczas wywózki lutowej, Szefa Zarządu NKWD obwodu białostockiego – Piotra Andriejewicza Gładkowa, Zastępcę Naczelnika I Oddziału GEU kapitana bezpieczeństwa państwowego —Suchodolskiego oraz Zastępcę  Naczelnika 3 Oddziału UGB NKWD BSSR lejtnanta bezpieczeństwa państwowego — Antipowa.[2] To właśnie ci funkcjonariusze opracowywali spisy osób objętych przesiedleniem, wydawali wyroki umożliwiające wywózki i to ich podpisy znajdują się na wszystkich dokumentach deportacyjnych. 10.IV.1940 r. Rada Komisarzy Ludowych ZSRS zatwierdziła ostatecznie decyzję o przeprowadzeniu akcji wysiedleńczej, której rozpoczęcie wyznaczono na 13 kwietnia.

   Na dwa dni przed planowanym rozpoczęciem deportacji (tj. 11.IV.1940 r.) osoby funkcyjne, odpowiedzialne bezpośrednio za przebieg całego przedsięwzięcia, zobligowane zostały – z zachowaniem rygorów ścisłej tajemnicy – do zajęcia przypisanych im stanowisk operacyjnych. O świcie 13-go przystąpiono do realizacji zadania, żołnierze rosyjscy wyciągali z domostw rodziny ujęte na spisie, które następnie – wraz z podręcznym bagażem – eskortowano do punktu zbornego. Jak już zostało wyżej wspomniane przesiedleniami objęte zostały rodziny osób uznanych za „wrogów ustroju” – głównie urzędników, wojskowych, policjantów, nauczycieli, działaczy społecznych, etc. Osoby te były już w większości osadzone w obozach NKWD i skazane, jeśli nie – czyniono to w momencie formowania transportu, odłączając je w chwili zabierania z domu lub na stacji kolejowej i zsyłano do łagrów. 13.IV.1940 r. z Białegostoku odesłano dwa transporty, w pierwszym skierowanym do Pawłodaru (Kazachstan) wywieziono 1190 osób, w drugim – wysłanym do Tajnezy (Kazachstan) – znajdowały się 1893 osoby (w przypadku omawianej deportacji wyjątkowo duży był odsetek kobiet i dzieci nią objętych, sięgał on bowiem blisko 80% całości transportu).[3] Sama podróż odbywała się w ekstremalnie trudnych warunkach, pewną jej próbkę, być może bardziej oddziaływującą na wyobraźnię współczesnego odbiorcy, może dawać relacja jednej z uczestniczek przymusowej wywózki: „...Tam [w Białymstoku] umieszczono nas w wagonach pociągów towarowych. W wagonach tych znajdowały się piętrowe prycze, zajmujące tyle miejsca, że nie możliwe było stanie na podłodze. Podróż trwała 28 dni. W czasie podróży odżywialiśmy się tylko tym co wzięliśmy ze sobą z domów. […] Raz w tygodniu żołnierze rosyjscy dawali nam zupę, która bardzo często była zepsuta z powodu upałów. Otrzymywaliśmy też raz dziennie wodę, lecz także często niezdatną do picia. […] Pociąg zatrzymano 20 km od sowchozu. Te 20 km musieliśmy przebyć pieszo, tylko nasz bagaż przewieziono furami…”.[4]  Oba składy do swych stacji docelowych dotarły na początku maja 1940 r.

   W kolejnych miesiącach przeprowadzono jeszcze dwie deportacje – w pierwszej z nich (przełom czerwca i lipca 1940 r.) ponownie wywieziono uchodźców przybyłych na tereny Białorusi Zachodniej – z Białegostoku łącznie wysłano wówczas 5 transportów, tj. 4886 osób. Ostatnia wywózka Białostoczan miała miejsce w czerwcu 1941 r., jednak z powodu wybuch wojny z Niemcami, nie została przeprowadzona do końca. W ciągu całej okupacji sowieckiej (IX.1939-VI.1941) w głąb ZSRS deportowano łącznie ok. 30 tys. rdzennych mieszkańców Białostocczyzny, a  całkowite straty ludzkie regionu (wywiezieni, aresztowani, zwerbowani do Armii Czerwonej lub batalionów robotniczych, etc.) mogły sięgnąć nawet 75 tys. osób – sam Białystok, według różnych szacunków, stracił 5 – 7 tys. mieszkańców.[5]

                                                                                                                                                                                                           Opracował: Bartłomiej Samarski

Bibliografia

Źródła:

- Akta Sądu Grodzkiego w Białymstoku [1934-1939] 1944-1950 [1951-2007], APB, zespół numer 278;

- Akta Państwowego Urzędu Repatriacyjnego Powiatowego Oddziału w Białymstoku 1945-1950, APB, zespół numer 95;

Opracowania:

- Boćkowski Daniel, Białystok w latach okupacji sowieckiej (1939-1941), [w:] Białostocczyzna Nr 2 (42) 1996, Białystok 1996 r., ss. 52-64;

- Tenże, Białystok w czasie II wojny światowej, [w:] Historia Białegostoku, pr. zb. pod red. A. Dobrońskiego, Białystok 2012 r., ss. 405-453;

- Tenże, Rozkaz nr 00308, [w:] Dzieje Najnowsze nr 3, Rocznik XXVI, Warszawa 1994, ss. 133-135;

- Dobroński Adam, Białystok historia miasta, Białystok 1998 r.;

- Ostatnia droga..., pr. zb., Białystok 2006 r.;

- Samarski Bartłomiej, Zaginieni 1939-1945 w świetle akt Sądu Grodzkiego w Białymstoku, t. II – powiat białostocki, Białystok 2011r.;