W 100. rocznicę ofensywy niemieckiej 1915 r. i "Bieżeństwa"

25 września 2015

okładka W 2014 roku przypadała 100. rocznica wybuchu Pierwszej Wojny Światowej. Natomiast w tym roku mija 100 lat od zbrojnej ofensywy niemieckiej na Cesarstwo Rosyjskie. Zwycięstwa wojsk niemieckich na froncie wschodnim miały wielowymiarowe skutki dla zachodnich ziem Cesarstwa Rosyjskiego, a w szczególności dla Białostocczyzny, która znajdowała się wówczas w granicach guberni grodzieńskiej. W wyniku porażki wojsk carskich w 1915 roku Białystok i okolica znalazły się pod okupacją niemiecką, a miejscowa ludność - głównie pochodzenia białoruskiego - zmuszona została do opuszczenia rodzinnych stron i udania się na uchodźstwo w głąb Rosji. Porażka Rosji spowodowała również zaburzenia społeczne wewnątrz państwa, które ostatecznie doprowadziły do wybuchu Rewolucji Październikowej i upadku Dynastii Romanowów.

W celu upamiętnienia wydarzeń związanych z ofensywą niemiecką 1915 roku oraz masowym uchodźstwem ludności prawosławnej w głąb Cesarstwa Rosyjskiego (tzw. Bieżeństwem) Archiwum Państwowe w Białymstoku prezentuje przedmiotową wystawę internetową.

Na początku 1915 roku sytuacja militarna Rosji uległa pogorszeniu w skutek ofensywy niemieckiej z kierunku Prus Wschodnich. Ponadto w wyniku lipcowego natarcia 12. Armii dowodzonej przez gen. Maksymiliana Gallwitza w rejonie Przasnysza nastąpiło przełamanie frontu i tym samym rozpoczęła się ofensywa wojsk niemieckich w kierunku Warszawy. Dwa miesiące wcześniej (2 maja) wojska niemieckie i austriackie przerwały linie obrony rosyjskiej pod Gorlicami, a w dwa tygodnie później wyparli Rosjan za San.

Jeszcze przed rozpoczęciem omawianych działań zbrojnych rosyjskie powiatowe urzędy do spraw powinności wojskowej organizowały pobór na terenie podlegających im ujezdów (powiatów) – np. z ujezdu bielskiego zmobilizowano w 1914 roku około 624 rekrutów. Pobór objął mężczyzn, którzy ukończyli 20 rok życia. Władze carskie widząc, że nie zatrzymają niemieckiej ofensywy, podjęły decyzję o zastosowaniu taktyki „spalonej ziemi” w zachodnich guberniach. Rosjanie chcieli w ten sposób pozbawić Niemców aprowizacji na zapleczu frontu w postaci: żywności, produktów przemysłowych, ale i potencjału ludzkiego. W Białymstoku i okolicach władze carskie dokonywały rekwizycji (za pokwitowaniem) całości mienia ruchomego zakładów przemysłowych. Wywożono urządzenia produkcyjne, surowce oraz produkty, które jeszcze nie zostały rozdystrybuowane do kontrahentów. Taki los spotkał największe białostockie fabryki włókiennicze m.in. Juliusza Flakera, Hermana i Artura Commichau czy Artura Hasbacha na Dojlidach. Wśród ludności wiejskiej rekwizycje objęły inwentarz zwierzęcy oraz odzież, ponadto miejscowe władze zmuszały chłopów do dostarczenia podwód i siły roboczej w celu budowy umocnień w miejscowościach strategicznych dla obrony Białegostoku (m.in. Letniki, Dobrzyniewo Duże, Jurowce czy Wasilków).

Władze carskie zamierzały również przesiedlić mieszkańców zachodnich guberni Cesarstwa, by w ten sposób pozbawić armię niemiecką potencjalnych rekrutów spośród miejscowej ludności. W celu zachęcenia ludności guberni grodzieńskiej do ewakuacji, na początku sierpnia 1915 roku carscy urzędnicy rozpowszechniali informacje o okrucieństwach popełnianych przez żołnierzy niemieckich na ludności cywilnej. Również duchowieństwo prawosławne zachęcało do udania się w głąb Rosji. Wszystkie te działania doprowadziły do wielkiego ruchu migracyjnego nazwanego Bieżeństwem. Według danych Wszechrosyjskiego Związku Miast z czerwca 1916 roku, zachodnie gubernie opuściło w 1915 r. około 2 mln 750 tys. osób. W tym z terenów guberni grodzieńskiej ponad 1 mln! Najbardziej opustoszały powiaty, które były zamieszkane przez ludność pochodzenia białoruską wyznania prawosławnego, tj: bielski, białostocki, grodzieński, wołkowyski, sokólski, prużański, kobryński, brzeski, oszmiański, słonimski, lidzki i nowogródzki. Większość uchodźców skierowała się do guberni tambowskiej, samarskiej, riazańskiej, charkowskiej, jekaterynosławskiej, orenburskiej, kazańskiej. Dopiero Traktat Ryski z 1921 roku, zawarty między odrodzoną Drugą Rzeczpospolitą, a Rosją Bolszewicką, umożliwił powrót ludności prawosławnej w rodzinne strony.

W zasobie Archiwum Państwowego w Białymstoku znajdują się materiały o charakterze administracyjno-wojskowym dotyczące mobilizacji poborowych z powiatów: białostockiego, bielskiego i z miasta Białegostoku. Dokumenty te są w postaci imiennych spisów rekrutów, którzy byli objęci powszechnym poborem w 1914 i 1915 roku. Archiwum posiada również akta związane z działalnością Komisji rekwizycyjnej powiatu białostockiego, w których znajdują się akta finansowe dotyczące rekwirowanego mienia największych białostockich fabryk.

Fakt, iż tereny Białostocczyzny znajdowały się na początku wojny (lata 1914-1915) na pierwszej linii frontu wschodniego, spowodował liczne straty zarówno w wymiarze materialnym jak w czynniku ludzkim. W zasobie Archiwum zachowało się 237 numerów Imiennych spisów zabitych, rannych i zaginionych bez wieści niższych rang. W dokumentach tych znajdują się informacje o osobach pochodzących m. in. z guberni grodzieńskiej, które zostały ranne lub poległy w pierwszym roku wojny, głównie na terenach Prus Wschodnich.

Odnośnie Bieżeństwa, czyli exodusu ludności prawosławnej w głąb Rosji Archiwum posiada bardzo niewiele materiałów. W zespole archiwalnym Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Białymstoku znajdują się nieliczne materiały wspomnieniowe byłych działaczy ruchu socjalistyczno-komunistycznego, którzy w swoich biogramach wspominają okres przymusowej ewakuacji z sierpnia 1915 roku.

Galeria zdjęć

Odezwa Mikołaja Mikołajewicza Romanowa z 14 sierpnia 1914 r. wzywająca wszystkich Polaków do wspólnej walki u boku cara; z zasobu Archiwum Państwowego w Białymstoku, Zarząd Policji Powiatu Białostockiego, sygn. 9, k. 105.
Zestawienie liczbowe rezerwistów z powiatu bielskiego, z podziałem na gminy (wołosti) aktualne na luty 1914 roku; z zasobu Archiwum Państwowego w Białymstoku, Bielski Powiatowy Naczelnik Wojskowy, sygn. 11, k. 20v.
Wypisy z ksiąg metrykalnych parafii prawosławnej w Rybołach, (pow. bielski) obejmujące mężczyzn w wieku poborowym (urodzonych w 1894 roku); z zasobu Archiwum Państwowego w Białymstoku, Zarząd Gminy Pawły, sygn. 17, k. 14.
Wykazy rekrutów niższej rangi z Białegostoku oraz ich rodzin, którzy otrzymali zapomogi pieniężne; z zasobu Archiwum Państwowego w Białymstoku, Urząd Miejski Białostocki do spraw Opieki nad Rodzinami Zmobilizowanych Niższej Rangi, sygn. 1, k. 14.
Zarządzenie (okólne) gubernatora grodzieńskiego z 2. października 1914 roku o konieczności przeprowadzenia poboru w guberni; z zasobu Archiwum Państwowego w Białymstoku, Bielski Powiatowy Naczelnik Wojskowy Guberni Grodzieńskiej, sygn. 17 k. 32.
Wykaz wołosti powiatu bielskiego, z podaniem miejsc zbiórek rezerwistów oraz terminu poboru, który wyznaczono na VIII 1914 r.; ze zbiorów Archiwum Państwowego w Białymstoku, Bielski Powiatowy Naczelnik Wojskowy Guberni Grodzieńskiej, sygn. 12, k. 17.
Ilustrowany, propagandowy tygodnik wydawany w formie kroniki w latach 1914-1917 w Piotrogrodzie, w którym opisywano zwycięstwa oręża rosyjskiego; ze zbiorów Biblioteki Archiwum Państwowego w Białymstoku, Letopis Wojny nr 29, okładka.
Ilustrowany, propagandowy tygodnik wydawany w formie kroniki w latach 1914-1917 w Piotrogrodzie, w którym opisywano zwycięstwa oręża rosyjskiego; ze zbiorów Biblioteki Archiwum Państwowego w Białymstoku, Letopis Wojny nr 29, okładka, s. 460-461.
Kwit rekwizycyjny mienia fabryki pluszu i obić Juliusza Flakera z 1915 roku. Była to jedna z większych fabryk włókienniczych w Białymstoku; z zasobu Archiwum Państwowego w Białymstoku, Komisja Rekwizycyjna powiatu białostockiego, sygn. 2, k. 27.
Wykaz mieszkańców, którzy musieli dostarczyć 220 robotników oraz 34 podwody do budowy umocnień w strategicznych punktach obrony Białegostoku; z zasobu Archiwum Państwowego w Białymstoku, Zarząd Gminy Pawły, sygn. 15, k. 51.
Relacja mieszkańca Białegostoku z pierwszego bombardowania miasta przez lotnictwo niemieckie w kwietniu 1915 roku; zasobu Archiwum Państwowego w Białymstoku, Wspomnienia Feliksa Zimnocha, Komitet Wojewódzki PZPR w Białymstoku, sygn. 2712, k. 2.
Imienny spis zabitych, rannych i zaginionych bez wieści niższej rangi z terenów guberni grodzieńskiej (lata 1914-1915); z zasobu Archiwum Państwowego w Białymstoku, Rząd Gubernialny Łomżyński, sygn. 1054, k. 230.
Ankieta Osobowa Nestora Pierewoja (1887-1975), ur. w Konrozach. Był on organizatorem Zjazdu Bieżeńców w Moskiwie w 1918 r. Zwolennik powrotu uchodźców do rodzinnych stron; z zasobu Archiwum Państwowego w Białymstoku, KW PZPR, sygn. 2873, k 1.

Metryczka
Wytworzono:	2015-09-25 08:43	przez:
Opublikowano:	2015-09-25 00:00	przez: Jarosław Jasiński
Podmiot udostępniający:
Odwiedziny:	14181

Brak wpisów.

- W 100. rocznicę ofensywy niemieckiej 1915 r. i "Bieżeństwa"

#SOLIDARNIZUKRAINĄ