- Ustawa Rządowa z dnia 3 maja 1791 r.

      Uchwalona w dniu 3 maja 1791 r. ustawa była pierwszym w Europie, a drugim na świecie, po konstytucji amerykańskiej, nowoczesnym, opartym na ideach oświecenia, aktem prawnym tego typu. Miała zreformować przestarzały, feudalny ustrój Rzeczypospolitej, podźwignąć kraj z kryzysu i uniezależnić go od mocarstw ościennych. Jak doniosłe dla losów Ojczyzny było to w ówczesnym postrzeganiu wydarzenie świadczy chociażby fakt, że w podziękowaniu za szczęśliwe ocalenie narodu (!), uchwalono wybudowanie kościoła wotywnego pod wezwaniem Najwyższej Opatrzności, a dla upamiętnienia daty aktu – ustanowiono coroczne święto, które do dziś uroczyście obchodzimy. Późniejsze wydarzenia pokazały jednak, iż zamiast panaceum „po którym Ojczyzna śmiało i bezpiecznie po tylu nieszczęściach odetchnąć może” stała się niestety „ostatnią wolą i testamentem gasnącej Ojczyzny.”

        Aby lepiej zobrazować okoliczności uchwalenia Konstytucji 3 Maja, na początku należałoby przedstawić nieco szerszy kontekst historyczny. Otóż w sytuacji, gdy w Europie wzmagały się tendencje centralizacji władzy zmierzające w prostej linii do absolutyzmu, w Polsce pozycja króla była słaba. O elekcji kandydata decydowała szlachta, zaprzysiężony elekt zobowiązany był do potwierdzenia nienaruszalności ustroju i swobód szlacheckich, a od 1505 r. (tj. od wprowadzenia konstytucji Nihil novi) nie mógł podejmować kluczowych uchwał bez zgody sejmu (reprezentacji szlacheckiej). Szlachta natomiast mogła wypowiedzieć posłuszeństwo królowi w przypadku, gdy złamie on prawo lub naruszy zagwarantowane jej przywileje (rokosz). Mogła zawiązywać konfederacje – większe związki dla osiągnięcia określonych celów politycznych. Całość okraszało liberum veto – prawo pojedynczego posła do zerwania obrad sejmu, co skutkowało unieważnieniem wszystkich powziętych na danej sesji uchwał.

        Tak zwana „złota wolność”, eksponowana przez Sarmatów, jako przywiązanie do polskiej tradycji i republikańskich wartości, w rzeczywistości wykorzystywana była do zaspokajania partykularnych interesów stronnictw magnackich. Powszechne były przypadki przekupywania posłów (również przez obce mocarstwa), by ci zrywali obrady sejmu, blokując niekorzystne dla swych mocodawców zmiany. Doprowadziło to do stagnacji kraju i paraliżu wszelkich prób jego zreformowania. Z kolei możliwość zawierania konfederacji otwierała drogę związanej w nich szlachcie do zwracania się o pomoc u obcych mocarstw. Na czym skorzystała Katarzyna II, stając się sojusznikiem kręgów przeciwnych reformom i coraz częściej ingerując w sprawy polskie. W 1764 r. w znacznym stopniu przyczyniła się do wyboru na tron polski Stanisława Augusta Poniatowskiego, a od 1768 r. związała Rzeczpospolitą z Rosją Traktatem wieczystej przyjaźni, w którym stawała się protektorem Polski i gwarantem nienaruszalność jej granic i ustroju.

           Próba zrzucenia obcego zwierzchnictwa (konfederacja barska), doprowadziła do wojny z Rosją, co z kolei dało alibi dla zaboru części ziem „objętego anarchią kraju” (I rozbiór, 1772 r.). Podejmowane w latach następnych  próby reform państwa (1773-1788) miały ograniczony charakter i nie zmieniały zasadniczo sytuacji Rzeczypospolitej, a co istotne, przeprowadzane były pod protektoratem i za zgodą Katarzyny II. Dopiero splot wydarzeń międzynarodowych (wybuch wojny rosyjsko-tureckiej i szwedzko-rosyjskiej, czy sprzeciw Prus i sprzymierzonej z nimi Wielkiej Brytanii wobec umacniania się Rosji w rejonie cieśnin czarnomorskich) umożliwił stronnictwu postępowemu podjęcie prób naprawy ustroju państwa i uniezależnienia się od ingerencji zewnętrznych. Zaangażowana w wojnę z Turcją i Szwecją Katarzyna II wyraziła zgodę na zwołanie sejmu w celu powiększenia stanu wojska Rzeczypospolitej. Sejm rozpoczął obrady 6 X 1788 r. jako zwykły, by już następnego dnia związać się węzłem konfederacji, co miało kluczowe znaczenie dla dalszego przebiegu prac – sejm skonfederowany podejmował bowiem uchwały zwykłą większością głosów (eliminując ewentualne działanie liberum veto). Rozbieżności zgromadzonych na sali sejmowej stronnictw były duże:

 – król ze swoimi zwolennikami dążył do przeprowadzenia (w oparciu o Rosję) umiarkowanych reform, zmierzających do wzmocnienia jego pozycji;

– tzw. obóz hetmański, skupiający konserwatywnych magnatów, chciał utrzymania oligarchii magnackiej, a także – podobnie jak partia dworska – sojuszu z Imperium Rosyjskim;

– szeroko rozumiane stronnictwo patriotyczne (złożone z „Familii” Czartoryskich i reformatorskiej frakcji obozu królewskiego), aktywnie reprezentowane przez Stanisława Małachowskiego (marszałka sejmu), Stanisława i Ignacego Potockich oraz Hugo Kołłątaja, skupiało natomiast zwolenników gruntownych reform ustrojowych (wzmocnienie władzy wykonawczej, przyznanie praw politycznych mieszczaństwu, odzyskanie suwerenności);

          Polska była zbyt słaba na samodzielne zrzucenie protektoratu carycy, więc stronnictwo musiało znaleźć odpowiedniego sojusznika. Z pomocą przyszedł poseł pruski Ludwik Buchholtz, który już 12 X 1788 r. złożył deklarację, wyrażającą zaniepokojenie planami sojuszu Polski z Rosją i w zamian proponował „wszystkim patriotom” porozumienie z Prusami. Deklaracja ta wywołała falę optymizmu wśród postępowej części społeczeństwa i zadecydowała o dalszym kierunku prac ustawodawczych. W ciągu niespełna czterech lat sejm, który do historii przeszedł pod mianem Wielkiego, odbył 565 sesji, na których podjęto szereg kluczowych uchwał (podniesienie liczby wojska z 30 do 100 tys., czy zniesienie narzuconej przez zaborców Rady Nieustającej – powszechnie nazywanej „Zdradą Nieustającą”). Jednakże najistotniejsze było uchwalenie w dniu 3 V 1791 r. Ustawy Rządowej, określającej ramy ustrojowe Polski. Do jej opracowania wyznaczono 11 osobową Deputację, której faktycznie przewodniczył Ignacy Potocki, ostateczną redakcją tekstu zajął się natomiast Hugo Kołłątaj. Porozumienie stronnictwa patriotycznego z królem umożliwiło przyjęcie przez sejm przygotowanego projektu, choć odbyło się ono w atmosferze zamachu stanu – ustawę, korzystając z przerwy wielkanocnej i nieobecności posłów obozu konserwatywnego, przyjęto przy frekwencji zaledwie 1/3 składu parlamentu.

    Przyjęty przez sejm akt był kompromisem monarchistycznych dążeń króla i republikańskich frakcji postępowej (częścią składową aktu były dwie wcześniejsze ustawy o sejmikach i o miastach królewskich). Wprowadzał w Polsce monarchię konstytucyjną (wzmacniającą pozycję króla i rządu), zachowywał co prawda stanową strukturę społeczeństwa, ale przyznawał mieszczanom szereg uprawnień przysługujących dotychczas wyłącznie szlachcie oraz przyjmował pod „opiekę” państwa chłopów (co otwierało perspektywy dalszych przekształceń). Religia katolicka zachowywała pozycję uprzywilejowaną, ale zapewniono tolerancję innym wyznaniom. Konstytucja, zgodnie z zasadą Monteskiusza, wprowadzała podział władz na prawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Władzę prawodawczą sprawował pod przewodnictwem króla dwuizbowy sejm złożony z izby poselskiej (z 24-osobową reprezentacją miast królewskich) i senatu. Posłów przestały wiązać instrukcje sejmikowe, zniesiono: liberum veto, konfederacje i sejmy skonfederowane. Władzę wykonawczą stanowiła Straż Praw, której przewodniczył król, a w skład wchodzili prymas oraz 5 mianowanych przez króla ministrów: policji, pieczęci, wojny, skarbu i spraw zagranicznych. Ministrowie odpowiadali przed sejmem, a za swe czynności mogli być pociągnięci do odpowiedzialności przed sądem sejmowym. Ustawa znosiła wolną elekcję i ustanawiała dziedziczność tronu (po Stanisławie Auguście tron miał objąć elektor saski Fryderyk August). W sądownictwie zachowany został jego stanowy charakter – osobne sądy ziemiańskie dla szlachty, osobne dla mieszczan (podlegała im również osiadła w miastach szlachta) oraz sądy referendarskie dla wolnych chłopów. Zmiany w konstytucji mógł wprowadzać sejm konstytucyjny, mający zbierać się w tym celu co 25 lat.

       Wprowadzony Konstytucją 3 Maja ustrój przetrwał zaledwie rok, obóz magnacki skupiony wokół Franciszka Ksawerego Branickiego, Seweryna Rzewuskiego i Szczęsnego Potockiego, w proteście przeciwko podjętej Ustawie, nie złożył przysięgi na jej wierność oraz zawiązał konfederację (ogłoszoną w maju 1792 r. w Targowicy), której przedstawiciele zwrócili się o pomoc do Rosji. Katarzyna II, dążąc do utrzymania swojej zwierzchności nad Polską, udzieliła wsparcia konfederatom doprowadzając do wybuchu konfliktu zbrojnego. Klęska w wojnie z Rosją i przystąpienie króla do konfederacji targowickiej ostatecznie przekreśliło moc obowiązywania Konstytucji. Podjęta próba podźwignięcia kraju została zahamowana, a kolejne rozbiory (1793 r. i 1795 r.) doprowadziły do całkowitego zniknięcia Rzeczypospolitej z mapy Europy…

 

Opracowanie merytoryczne: Bartłomiej Samarski

 

Źródła:

Archiwum Główne Akt Dawnych: Zbiór dokumentów papierowych, Archiwum Królestwa Polskiego, Archiwum Publiczne Potockich, Tzw. Metryka Litewska, Zbiór Popielów, Archiwum Sejmu Czteroletniego;

 

Literatura:

- Balzer O., Z zagadnień ustrojowych Polski, Warszawa 1985;

- Bombicki M.R., Konstytucje Polski, Poznań 1998;

- Kalinka W., Sejm Czteroletni, Kraków 1895;

- Leśnodorski B., Dzieło Sejmu Czteroletniego, Wrocław 1951;

- Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego, pr. zb., Wrocław 1960;

- Rostworowski E., Legendy i fakty XVIII w., Warszawa 1963;

- Woźniakowa M., Konstytucja 3 Maja 1791 roku w dokumentach, Warszawa 1991;