160. rocznica wybuchu Powstania Styczniowego
20 stycznia 2023
Tytułowy zryw narodowościowy wybuchł 22 stycznia 1863 roku i był jednym z największych polskich powstań, choć swoim zasięgiem objął jedynie ziemie zaboru rosyjskiego. Walki powstańcze miały charakter wojny partyzanckiej, podczas której stoczono łącznie ok. 1200 bitew i potyczek. Działania zbrojne trwały do jesieni 1864 roku i ostatecznie zakończyły się klęską Polaków. Bilans zrywu to kilkadziesiąt tysięcy zabitych w walkach, blisko tysiąc osób straconych w publicznych egzekucjach, ok. 38 tys. osób skazanych na katorgę lub zesłanych na Sybir…
Sam wybuch powstania poprzedzał okres napięć, aktywizowania się organizacji spiskowych i manifestacji, które wyrażać miały sprzeciw wobec prowadzonej przez carat polityki wynaradawiania. W marcu 1863 r. założono w Białymstoku „Koło Białostockie” – nielegalną organizację związaną z radykalnym obozem „Czerwonych”, na czele której stanął Bronisław Szwarce. Jej członkami byli w głównej mierze pracownicy zatrudnieni przy budowie kolei Warszawsko-Petersburskiej. Radykalizujące się nastroje lokalnego społeczeństwa widoczne były także w coraz częściej organizowanych pochodach czy mszach odprawianych w intencji ojczyzny (m.in. 13 VI 1860 r. w Niewodnicy, msza w Tykocinie dla uczczenia rocznicy Unii Lubelskiej, czy odprawione w Białymstoku 16 III 1861 r. nabożeństwo za pięciu poległych w Warszawie manifestantów). Na ulicach miast można było zauważyć noszone przez przechodniów symbole narodowe czy, stanowiące również deklarację polityczną, przywdziewane stroje żałobne. W obawie przed dalszą eskalacją nastrojów władze carskie zadecydowały o wprowadzeniu stanu wojennego.
Podjęte przez administrację rosyjską działania odwetowe tylko wzmogły opór społeczeństwa i przyspieszyły przygotowania do zbrojnego powstania. Termin wybuchu, planowany wcześniej na wiosnę 1863 r., przyśpieszyło ogłoszenie w styczniu „branki”, tj. poboru do wojska (głównie osób podejrzanych o działalność spiskową). Na Białostocczyźnie do pierwszych walk doszło na terenach graniczących z Królestwem Polskim (w nocy z 22 na 23 stycznia prowadzono walki w rejonie Łap i Tykocina). Powstańcy, którzy pod dowództwem Władysława Cichorskiego „Zameczka” przybyli tu z guberni augustowskiej, zajęli początkowo Suraż. Niestety, był to jedynie przejściowy sukces, gdyż partyzantom nie udało się utrzymać żadnego ze zdobytych miast, ani też sparaliżować komunikacji kolejowej Imperium Rosyjskiego.
Do największej bitwy powstania na terenie byłego obwodu białostockiego doszło 6-7 II 1863 r. pod Siemiatyczami. Powstańcy skoncentrowali tam łącznie ponad 4 tys. partyzantów i starli się z mniej licznym, ale lepiej uzbrojonym, regularnym wojskiem rosyjskim, dowodzonym przez gen. Zachara Maniukina. Słabe uzbrojenie i braki komunikacyjne między poszczególnymi formacjami zadecydowały o klęsce Polaków. Straty poniesione przez powstańców były znaczne (zginęło ok. 200 partyzantów, natomiast 300 kolejnych zostało wziętych do niewoli). Dodatkowo, wycofujące się po bitwie partie powstańcze, dowodzone przez Romana Rogińskiego i Bronisława Rylskiego 11 II 1863 r. zostały niemal doszczętnie rozbite pod Królowym Mostem (koło Prużan), natomiast partia Cichorskiego, w obliczu poniesionej klęski, powróciła do Królestwa.
W marcu powstańczym komisarzem województwa grodzieńskiego został płk Onufry Duchyński, ale rzeczywiste kierownictwo nad oddziałami działającymi w rejonie Puszczy Knyszyńskiej i Białowieskiej przejął Walery Wróblewski, który skoncentrował pod swym dowództwem znaczne siły zbrojne. Jednak 29 IV 1863 r. w okolicach ostępu Komotowszczyzna pod Waliłami, niedaleko wzgórza „Pereciosu”, jego oddziały zostały rozbite przez wojska rosyjskie. Bitwa siemiatycka i ta pod Waliłami były największymi starciami powstańców na terenie Białostocczyzny. Do końca roku doszło jeszcze do kilku drobniejszych potyczek, m.in. pod Zabłudowem (2 VIII 1863 r.), Orlą (4 VIII 1863 r.), czy Puchłami (5 VIII 1863 r.). W Białymstoku, ze względu na silny garnizon wojskowy, do walk nie doszło. Z uwagi na trudne warunki (brak pożywienia i niesprzyjającą miejscową ludność chłopską), Wróblewski podjął decyzję o opuszczeniu na okres zimowy Grodzieńszczyzny i przeprowadził swoje oddziały na teren Królestwa Polskiego. W związku z tym do końca listopada większość sił powstańczych opuściła teren Białostocczyzny.
Tragiczny rozdział lokalnego zrywu rozpoczął się w chwili objęcia władzy generał-gubernatora wileńskiego przez Michaiła Murawiewa, który otrzymał od cara nieograniczone uprawnienia w zwalczaniu powstania. Szczególną formą zbiorowej odpowiedzialności, stosowanej przez Murawiewa (który z czasem zyskał przydomek „Wieszatiel”), stały się brutalne pacyfikacje całych wsi. Palono zaścianki szlacheckie, a ich mieszkańców wywożono na Sybir. Taki los spotkał m.in. Jaworówkę, Łukawicę, Pruszankę, Szczuki i Wiśniany. Po zlikwidowaniu sił powstańczych władze carskie nadal utrzymywały w guberni grodzieńskiej Polowe Wojenno-Sądowe Komisje, które skazywały mieszkańców regionu za udział w walkach, jak i za sprzyjanie powstańcom. Karom śmierci, zsyłkom na katorgę lub czasowym osiedleniom w odległych guberniach zwyczajowo towarzyszyły konfiskaty majątków. W dalszej kolejności carat dążył do całkowitego wyrugowania języka polskiego z życia publicznego - w byłym obwodzie białostockim rozszerzono zakaz używania języka polskiego w urzędach o instancje miejskie, gminne i parafialne (kancelarie nie przyjmowały pism w języku polskim, a za jego używanie w miejscach publicznych groziła kara).
Represje administracyjne spotkały również Kościół katolicki, większość duchowieństwa agitowała bowiem za powstaniem, odczytywała z ambon Manifest Rządu Narodowego, czy udzielała partyzantom posługi duszpasterskiej. W związku z czym wiele parafii katolickich i zgromadzeń zakonnych władze rosyjskie zlikwidowały, a ich mienie przekazały Cerkwi prawosławnej. W kościołach zamilkły dzwony, a przy ołtarzach używano drewnianych kołatek. Zakazano wygłaszania kazań w języku polskim i ograniczono swobodę przemieszczania się duchownych katolickich.
Pomimo, że Powstanie Styczniowe militarnie zakończyło się klęską, to jednak – poprzez liczną reprezentację w zrywie niepodległościowym wszystkich grup społecznych – miało wpływ na ugruntowywanie się tożsamości narodowej Polaków…
Wystawa przygotowana w oparciu o materiały z zasobu:
Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie
Archiwum Państwowego w Białymstoku
Archiwum Państwowego w Radomiu
Muzeum Diecezjalnego w Drohiczynie
Muzeum Podlaskiego w Białymstoku
Opracowanie merytoryczne: Bartłomiej Samarski
Galeria zdjęć
-
Metalowy krzyżyk z okresu manifestacji patriotycznych poprzedzających wybuch powstania; eksponat ze zbiorów Muzeum Diecezjalnego w Drohiczynie;
-
Biżuteria okresu Żałoby Narodowej, bransoletka wyglądem nawiązująca do więziennych kajdan (prawdopodobnie miała ona symbolizować zniewolenie narodu); ze zbiorów Muzeum Diecezjalnego w Drohiczynie;
-
Tekst przysięgi dla osób wstępujących do Organizacji Narodowej, [1862 r.]; z zasobu Archiwum Głównego Akt Dawnych, Organizacja Narodowa Powstania Styczniowego z lat 1861-1864 (zespół 244), sygn. 2, s. 1;
-
Odezwa Tymczasowego Rządu Narodowego wzywająca naród polski do walki o wolność Ojczyzny, 22 I 1863 r., z zasobu Archiwum Głównego Akt Dawnych, Organizacja Narodowa Powstania Styczniowego z lat 1861-1864 (zespół 244), sygn. 6, s. 1;
-
Odezwa Rządu Narodowego Polski do ludów i rządów Europy, wzywająca do uznania prawa Polski do niepodległości, 31 VII 1863 r., z zasobu Archiwum Głównego Akt Dawnych, Organizacja Narodowa Powstania Styczniowego z lat 1861-1864 (zespół 244), sygn. 24, s. 1;
-
Pieczęć Rządu Narodowego, z zasobu Archiwum Państwowego w Radomiu, Zarząd Naczelnika Wojennego Oddziału Radomskiego 1861-1866 (zespół 49), sygn. 32, s.1116;
-
Obligacja Pożyczki Ogólnej Narodowej, wydanej przez Rząd Narodowy, o wartości 1000 złotych polskich, 10 X 1863 r., z zasobu Archiwum Głównego Akt Dawnych, Organizacja Narodowa Powstania Styczniowego z lat 1861-1864 (zespół 244), sygn. 41;
-
Rozkaz naczelnika miasta Białegostoku (najprawdopodobniej Adolfa Białokoza) z dnia 31 V 1863 r. dotyczący karania osób, które bez zezwolenia Władz Narodowych organizują nielegalnie składki na rzecz powstania; H. Mościki „Białystok. Zarys historyczny”, Bia
-
Prasa powstańcza, strona tytułowa „Niepodległość. Dziennik polityczny, ekonomiczny i naukowy”, nr 1, 14 VII 1863 r., z zasobu Archiwum Głównego Akt Dawnych, Organizacja Narodowa Powstania Styczniowego z lat 1861-1864 (zespół 244), sygn. 196;
-
Pismo cara Aleksandra II w sprawie amnestii dla osób uczestniczących zbrojnie w powstaniu, jeśli do 1 (13) V 1863 r. zaprzestaną walk i złożą broń, z zasobu Archiwum Państwowego w Białymstoku, Akta gminy Stelmachowo 1845 – 1869 (zespół 22), sygn. 2, s. 24
-
Pismo cara Aleksandra II w sprawie amnestii dla osób uczestniczących zbrojnie w powstaniu, jeśli do 1 (13) V 1863 r. zaprzestaną walk i złożą broń, z zasobu Archiwum Państwowego w Białymstoku, Akta gminy Stelmachowo 1845 – 1869 (zespół 22), sygn. 2, s. 24
-
Pieczęć naczelnika wojennego rejonu tykocińsko-sokolskiego. Naczelnicy wojenni zostali powołani przez władze carskie w celu szybszego stłumienia powstania, z zasobu Archiwum Państwowego w Białymstoku, Akta gminy Stelmachowo 1845 – 1869 (zespół 22), sygn.
-
Pieczęć naczelnika wojennego rejonu tykocińsko-sokolskiego. Naczelnicy wojenni zostali powołani przez władze carskie w celu szybszego stłumienia powstania, z zasobu Archiwum Państwowego w Białymstoku, Akta gminy Stelmachowo 1845 – 1869 (zespół 22), sygn.
-
Pismo z 8 X 1863 r., wystosowane przez generał gubernatora wileńskiego Michaiła Murawiewa „Wieszatiela” do naczelnika wojennego oddziału augustowskiego, w którym wydawał dyspozycję o konieczności rozbrojenia „buntowników” i osób im sprzyjających, z zasobu
-
Pismo z 8 X 1863 r., wystosowane przez generał gubernatora wileńskiego Michaiła Murawiewa „Wieszatiela” do naczelnika wojennego oddziału augustowskiego, w którym wydawał dyspozycję o konieczności rozbrojenia „buntowników” i osób im sprzyjających, z zasobu
-
Imienna lista powstańców, którzy powrócili do miejsca zamieszkania bez wcześniejszego zameldowania się miejscowym władzom (aresztowani w 1863 r.), z zasobu Archiwum Państwowego w Białymstoku, Akta gminy Stelmachowo 1845 – 1869 (zespół 22), sygn. 2, s. 436
-
Imienna lista powstańców, którzy powrócili do miejsca zamieszkania bez wcześniejszego zameldowania się miejscowym władzom (aresztowani w 1863 r.), z zasobu Archiwum Państwowego w Białymstoku, Akta gminy Stelmachowo 1845 – 1869 (zespół 22), sygn. 2, s. 436
-
Józef Sobolewski, ur. 19 III 1837 r., zm. 5 VII 1914 r., szlachcic, uczestnik Powstania Styczniowego (m.in. brał udział w bitwie pod Piereciosami 29 IV 1863 r.); materiały ze zbiorów prywatnych;
-
inż. Jan Sobolewski z Radunina, szlachcic, uczestnik Powstania Styczniowego; materiały ze zbiorów prywatnych;
-
Ukaz z 8 V 1864 r. zabraniający używania w guberni grodzieńskiej języka polskiego, w piśmie zobowiązano wszystkie urzędy cywilne, aby wytwarzały akta w j. rosyjskim oraz ściśle przestrzegały nakazu stosowania j. rosyjskiego w korespondencji między stronam
-
Lista osób (w większości szlachty) skazanych wyrokiem Sądu Wojennego na konfiskatę majątków za udział w powstaniu, z zasobu Archiwum Państwowego w Białymstoku, Akta gminy Stelmachowo 1845 – 1869 (zespół 22), sygn. 2, s. 776 – 777;
-
Lista osób (w większości szlachty) skazanych wyrokiem Sądu Wojennego na konfiskatę majątków za udział w powstaniu, z zasobu Archiwum Państwowego w Białymstoku, Akta gminy Stelmachowo 1845 – 1869 (zespół 22), sygn. 2, s. 776 – 777;
-
Kielich mszalny z parafii rzymsko-katolickiej w Tomsku, utworzonej przez wiernych zesłanych po Powstaniu Styczniowym na Syberię, na zdjęciu widoczny kielich oraz umieszczana w jego podstawie tzw. „dusza” - miedziana wkładka służąca do ogrzewania kielicha
-
Obchody 70. rocznicy Powstania Styczniowego, wojewoda białostocki Marian Zyndram Kościałkowski w otoczeniu weteranów powstania, Białystok – Pałac Branickich, 1933 r., ze zbiorów Muzeum Podlaskiego w Białymstoku, sygn. MBHI 3890;
Metryczka
Wytworzono: | 2023-01-20 14:40 | przez: |
---|---|---|
Opublikowano: | 2023-01-20 00:00 | przez: Jarosław Jasiński |
Zmodyfikowano: | 2023-01-23 08:38 | przez: Jarosław Jasiński |
Podmiot udostępniający: | ||
Odwiedziny: | 3841 |
Rejestr zmian
- [2023-01-23 08:38:44]Jarosław Jasiński23.01.2023
- [2023-01-20 14:49:00]Jarosław Jasiński20.01.2023
- [2023-01-20 14:39:32]Jarosław Jasiński20.01.2023